Przesłanki rozwodu

I. Zasady ogólne

Zgodnie z art. 56  § 1 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego w przypadku gdy między małżonkami nastąpił trwały i zupełny rozkład pożycia, każdy z małżonków może żądać rozwiązania małżeństwa.

W pierwszej kolejności należy wytłumaczyć czym jest trwały i zupełny rozkład pożycia. Trwałość rozkładu oznacza, że doświadczenie życiowe pozwala przyjąć, iż na tle konkretnej sprawy, powrót małżonków do pożycia nie nastąpi.  Zupełny rozkład pożycia hipotetycznie oznacza zanik wszystkich więzi łączących małżonków. W praktyce Sąd w postępowaniu rozwodowym bada czy ustały trzy więzi: fizyczna, emocjonalna i gospodarcza. W tym celu Sąd przesłuchuje małżonków na tą okoliczność, prosząc również o wskazanie daty ustania przedmiotowych więzi. Ponadto Sąd bada czy istnieje perspektywa na utrzymanie związku małżeńskiego i w tym celu również pyta małżonków czy widzą możliwość kontynuowania związku małżeńskiego i czy małżonek/małżonka kocha drugą stronę. W przypadku gdy małżonkowie nie mają małoletnich dzieci i są zgodni co do chęci rozwiązania małżeństwa bez orzekania o winie, Sąd po słuchaniu małżonków, może już na pierwszej rozprawie orzec rozwód.

II. Wyjątki

Przepis § 2 i 3 art. 56 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego mówi o  negatywnych przesłankach rozwodowych. Przepisy § 2 i 3 obejmują trzy samoistne przesłanki negatywne rozwodu, czyli okoliczności wyłączające możliwość udzielenia rozwodu przez Sąd mimo trwałego i zupełnego rozkładu pożycia małżonków. Do tych przesłanek należą następujące sytuacje:

• jeżeli wskutek rozwodu miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków(§ 2);
• jeżeli rozwód byłby sprzeczny z zasadami współżycia społecznego innymi niż dobro małoletnich (§ 2);
• jeżeli rozwodu żąda małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia, chyba że (§ 3)
  1. drugi małżonek wyraził zgodę na rozwód albo
  2. drugi małżonek nie wyraził zgody na rozwód, ale jego odmowa jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.

Pierwsza przesłanka dotyczy sytuacji, gdy w wyniku rozwodu zostałoby zagrożone dobro  małoletnich dzieci, powyższe dotyczy jedynie wspólnych dzieci stron postępowania. W wyroku z 14.12.1984 r. Sąd Najwyższy (sygn. Akt III CRN 290/84) orzekł, że rozwód nie jest sprzeczny z dobrem dziecka, gdy „mimo rozpadu małżeństwa obie strony w stosunku do dziecka odnoszą się tak, że nie odczuje ono skutków orzeczonego rozwodu”. W Wytycznych z 1968 r. (teza III) Sąd Najwyższy podkreślił, że w każdym przypadku „sądy obowiązane są na podstawie szczegółowo ustalonych okoliczności uzasadniać swój pogląd co do tego, czy i jaki wpływ na sytuację wspólnych małoletnich dzieci stron wywiera rozstrzygnięcie w sprawie o rozwód zarówno wtedy, gdy rozwód orzekają, jak i wtedy, gdy żądanie rozwodu, z powodu jego sprzeczności z dobrem małoletnich dzieci, ulega oddaleniu. Wymaga to właściwego uwzględnienia okoliczności dotyczących sytuacji dzieci przy zbieraniu materiału dowodowego w toku całego postępowania w sprawie o rozwód, a nie tylko w końcowej jego fazie”. Sąd Najwyższy stwierdził, że „dla oceny, czy dobro dzieci ucierpi wskutek orzeczenia rozwodu, mogą też mieć istotne znaczenie: wiek dzieci, ich dotychczasowe stosunki z rodzicami, jak również stan zdrowia i stopień wrażliwości dzieci”.

Drugą przesłankę doskonale analizuje wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 9 października 1998 r. (sygn. akt III CKN 573/98): „Przepis art. 56 § 2 zd. ostatnie KRO przewiduje niedopuszczalność orzeczenia rozwodu, jeżeli orzeczenie rozwodu byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. W danym wypadku w grę może wchodzić interes i dobro współmałżonka lub innych osób. Np. orzeczenie rozwodu może okazać się sprzeczne z zasadami współżycia społecznego zwłaszcza wówczas, gdy jedno z małżonków jest nieuleczalnie chore, wymaga pomocy i rozwód dla niego stanowi rażącą krzywdę. Niekiedy przeciwko udzieleniu rozwodu mogą przemawiać względy natury społeczno-wychowawczej, które nie pozwalają, by orzeczenie rozwodu sankcjonowało stan faktyczny powstały na tle złośliwego stosunku do współmałżonka albo na tle innych przejawów lekceważenia małżeństwa i rodziny. W Wytycznych z 1968 r. (teza II) SN stwierdził, że art. 56 § 2 KRO in fine „ma na uwadze sytuacje szczególne, w których – mimo całkowitej i nieodwracalnej martwoty związku małżeńskiego oraz mimo braku innych przesłanek negatywnych – zasady współżycia społecznego przemawiają przeciwko rozwodowi”. Zgodnie z powyższymi Wytycznymi – sprzeczność orzeczenia rozwodu z zasadami współżycia społecznego może zwłaszcza wchodzić w rachubę w dwóch sytuacjach:

• „gdy z zasadami tymi nie dałoby się pogodzić rażącej krzywdy, jakiej doznałby małżonek sprzeciwiający się żądaniu rozwodu”;
• „gdy przeciw rozwodowi przemawiają poważne względy natury społeczno-wychowawczej, które nie pozwalają na to, by orzeczenie rozwodu sankcjonowało stan faktyczny powstały na tle złego traktowania i złośliwego stosunku do współmałżonka lub dzieci albo innych przejawów lekceważenia instytucji małżeństwa i rodziny lub obowiązków rodzinnych” .

(Uchwała SN z dnia 18 marca 1968 r., III CZP 70/66 – OSNCP z 1968 r., poz. 77). .

Trzecia przesłanka, która najczęściej występuje w praktyce, dotyczy sytuacji gdy małżonek wyłącznie winny rozpadu małżeństwa żąda rozwodu. Zgodnie z Wytycznymi Sądu Najwyższego z 1968 r. (teza IV)  „motywem zakazu rozwodu na żądanie małżonka wyłącznie winnego rozkładu są względy natury społeczno-wychowawczej, które nie pozwalają na orzeczenie rozwodu wówczas, gdy mogłoby to stać się zachętą do samowolnego zrywania małżeństw lub lekceważenia obowiązków rodzinnych”. Od powyższego są dwa wyjątki. Pierwszy to zgoda małżonka niewinnego. Zgoda na rozwód musi istnieć w momencie wyrokowania; nie wystarcza wyrażenie zgody na rozwód w toku procesu, gdy następnie zgoda ta została cofnięta” (tak Wytyczne SN z 1952 r., teza IV). Zgoda na rozwód może być cofnięta w każdej chwili przed zamknięciem rozprawy, w tym również w II instancji. Drugim wyjątkiem jest sytuacja, gdy  odmowa małżonka niewinnego jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. Zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 10.5.2016 r. (I ACa 85/16, Legalis): „1. To żądający rozwodu małżonek wyłącznie winny trwałego i zupełnego rozkładu pożycia stron, ma obowiązek dowieść faktów, które stanowiłyby dostateczną podstawę do wyrażenia oceny, że brak zgody na rozwiązanie małżeństwa należy uznać za moralnie naganny, powodowany pobudkami niezasługującymi na społeczną aprobatę, przy przyjęciu miernika oceny obiektywnej, dokonywanej z zewnątrz. 2. Skorzystanie przez małżonka niewinnego z mającego ustawową podstawę uprawnienia do niewyrażania zgody na rozwód małżeństwa, którego domaga się małżonek wyłącznie winny rozkładu, nie może być traktowane samo w sobie jako pozostające w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego”.  Przykładem, gdy odmowa wyrażenia zgody na rozwiązanie małżeństwa była sprzeczna z zasadami współżycia społecznego jest sytuacja opisana w wyroku  Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 9 października 1998 r. (III CKN 573/98 ) – „Wymiana przez pozwaną zamków w drzwiach mieszkania, wymeldowanie powoda ze wspólnego mieszkania świadczą one o niechęci pozwanej kontynuowania pożycia z powodem. W takiej sytuacji odmowa zgody pozwanej na orzeczenie rozwodu małżeństwa, w sytuacji gdy powód jest wyłącznie winny rozkładu tego małżeństwa, jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego”.

 Podsumowując Sąd Okręgowy może orzec o rozwiązaniu małżeństwa stron w przypadku gdy nastąpił trwały i zupełny rozkład małżeństwa oraz gdy nie zaszła żadna z wyżej opisanych przesłanek negatywnych.